Trong một số tiểu luận trước đây, tôi
góp nhặt những gì mình tự học hỏi, mong tìm ra một phương thức để sáng tác một
bản nhạc. Khởi đi từ những bài phân tích nho nhỏ về từng bài hát, như Phôi
Pha, Lặng Lẽ Nơi Này, Buồn Đến Bao Giờ, Chiều Phi Trường, Hoa Rụng Ven Sông,
Nghìn Trùng Xa Cách, Trên Ngọn Tình Sầu, tôi bàn tiếp đến định nghĩa của
motive/motif (nhạc đề) và các cách thức khai triển chúng. Tuy vậy, tôi nhận thấy
tôi chưa hệ thống hóa được các phương pháp tạo dựng một phiên khúc hoàn chỉnh,
từ một nét nhạc, phát triển ý, rồi đóng lại. Tôi chỉ siêng nói về motive, rồi
mười bảy cách tạo biến thể từ motive (trong tiểu luận Tìm hiểu cách phát triển
giai điệu trong nhạc Phạm Duy - 2009), và bỏ lửng lơ con cá vàng ở đó, mặc
nó bơi đi đâu thì bơi. Trong dịp nghỉ đông năm nay (2023), tôi xem lại các tài
liệu và tìm thấy trong quyển Great Songwriting Techniques (tác giả:
Jack Perricone) có một chương dành riêng cho việc này (Chapter 9: Developmental
Techniques). Tôi bèn thử xem lại các bản nhạc “kinh điển” coi chúng có theo các
phương thức này không, và tìm ra nhiều chi tiết thú vị. Lại nữa, một người bạn
“ảo” có hỏi tôi là “Nhạc tố (motif) tui nghe khá nhiều nhưng nó có vẻ mơ hồ
và trừu tượng quá đối với tui”, tôi muốn nhân dịp này thử làm (lại) công việc
định danh motive và cách phát triển cho trọn vẹn một phiên khúc, mà không quá
chú trọng đến những từ ngữ chuyên môn, chỉ nêu ra những khái niệm chính mà
thôi.
Vậy thì, nhạc đề (motif/motive) là cái
gì ? Sau nhiều năm xoay sở, trăn trở, nay tôi nghĩ nó chẳng qua là câu
đầu tiên của một phiên khúc. Dễ thấy nhất là các bản nhạc danh tiếng của
hai nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (TCS) và Phạm Duy (PD). Xin đơn cử một số nhạc đề của
tiền bối Trịnh Công Sơn:
Một đêm bước chân
về gác nhỏ (Đêm thấy ta là thác đổ)
Mưa vẫn mưa bay
trên tầng tháp cổ (Diễm Xưa)
Em đứng lên gọi
mưa vào Hạ (Gọi Tên Bốn Mùa)
Ngày tháng nào đã
ra đi khi ta còn ngồi lại (Tình Xa)
Môi nào hãy còn
thơm, cho ta phơi cuộc tình (Ru Ta Ngậm
Ngùi)
Tôi ru em ngủ, một
sớm mùa Đông (Tôi Ru Em Ngủ)
Ru mãi ngàn năm
giòng tóc Em buồn (Ru Em Từng Ngón
Xuân Nồng)
Tình yêu mật ngọt,
mật ngọt trên môi (Lặng Lẽ Nơi Này)
Đặc điểm chung của các câu này là diễn
tả trọn một ý, làm nền tảng cho câu kế tiếp. Do vậy, ta không nên định
nghĩa một motive là một phần của câu, thí dụ như trong câu “Tôi ru em ngủ, một
sớm mùa Đông” ta không nên nghĩ là có hai motives : “Tôi ru em ngủ” và “một
sớm mùa Đông”, mà nên coi hai đoạn đó là hai “nét” (đặc trưng - feature) của một
motive.
Motives trong nhạc Phạm Duy cũng vậy,
đa số các bản nhạc đều dễ định danh bởi câu đầu:
Ngày đó có em đi
nhẹ vào đời (Ngày đó chúng
mình)
Ta ngắt đi một cụm
hoa thạch thảo (Mùa Thu Chết –
PD và Bùi Giáng, theo thơ Guillaume Apollinaire)
Rồi đây anh sẽ đưa
em về nhà (bài nhạc cùng tên)
Tôi yêu tiếng nước
tôi, từ khi mới ra đời, người ơi
(Tình Ca)
Làm sao tôi biết,
yêu đương là khúc đoạn trường
(Yêu Là Chết Ở Trong Lòng)
Chiều rơi trên đường
vắng, có ta rơi giữa chiều (Đường Chiều
Lá Rụng)
Xin nhắc lại, một motive phải diễn tả
trọn một ý, nên khi ta thấy bài nào mà motive có vẻ ngắn quá, ta không nên ngần
ngại mà chọn luôn cả câu, cho dù nó hơi dài một chút. Thí dụ như trong bài Về
Miền Trung, ta hãy chọn luôn câu “Về miền Trung ! Miền thùy dương bóng
dừa ngàn thông” làm motive, thay vì chỉ định danh “Về miền Trung” là
motive. Trước kia, tôi hay “bối rối” khi phân tích những bài như vậy, vì không
biết nên chọn đâu là motive, ba chữ đầu hay cả câu. Từ khi “nhất trí” dùng cách
diễn tả trọn một ý, thì quả thật nhận diện motive có dễ dàng hơn trước.
Một đặc điểm của nhạc phổ thông
(popular - pop) là mỗi phiên khúc phải có ít nhất bốn câu, vậy thì câu thứ hai
ta nên làm gì ? Sách Great Songwriting Techniques chỉ ra rằng, cách
hay nhất là dùng lại tiết tấu, và thay đổi các nốt nhạc (repeat
the rhythm/change
the pitch :
rrcp).
Các nốt nhạc có thể cùng tịnh tiến lên, cùng tịnh tiến xuống, nửa lên nửa xuống,
nửa xuống nửa lên, hay thậm chí giữ nguyên như câu đầu. Nhưng ta phải ráng giữ
cho tiết tấu câu thứ hai giống hệt, hoặc chỉ thay đổi một chút ít từ câu thứ nhất.
Ta hãy đối chiếu với các thí dụ vừa kể :
Mưa vẫn mưa bay
trên tầng tháp cổ
Dài tay em mấy
thuở mắt xanh xao
Ngày tháng nào đã
ra đi khi ta còn ngồi lại
Cuộc tình nào đã
ra khơi ta còn mãi nơi đây
Môi nào hãy còn
thơm, cho ta phơi cuộc tình
Tóc nào hãy còn
xanh, cho ta chút hồn nhiên
Ta ngắt đi một cụm
hoa thạch thảo
Em nhớ cho, mùa
Thu đã chết rồi
Làm sao tôi biết,
yêu đương là khúc đoạn trường
Làm sao tôi biết,
yêu đương là tiếng thê lương
Chiều rơi trên đường
vắng, có ta rơi giữa chiều
Hồn ta theo vạt nắng,
theo làn gió đìu hiu
Trong một số tác phẩm, tiêu biểu nhất
là của nhạc sĩ TCS, ta thấy ông không ngần ngại dùng luôn tiết tấu đó cho cả
phiên khúc, không cần thêm bớt nốt nhạc chi cả, vì tự thân toàn phiên khúc đã rất
sáng sủa, hoàn chỉnh. Rõ nét nhất là nhạc phẩm Diễm Xưa, tuy chỉ là bốn
câu, mỗi câu tám chữ với tiết tấu cố định, lặp lại hai lần trước khi qua điệp
khúc, nhưng bài này vẫn đứng vững với thời gian:
Mưa vẫn mưa bay
trên tầng tháp cổ
Dài tay em mấy
thuở mắt xanh xao
Nghe lá thu mưa
reo mòn gót nhỏ
Đường dài hun hút
cho mắt thêm sâu
Mưa vẫn hay mưa
trên hàng lá nhỏ
Buổi chiều ngồi
ngóng những chuyến mưa qua
Trên bước chân em
âm thầm lá đổ
Chợt hồn xanh buốt
cho mình xót xa.
Như những phân tích gia đàn anh khác
đã từng viết về thơ và nhạc Trịnh Công Sơn, tôi trộm nghĩ TCS trước tiên và
trên hết là một nhà thơ. Khi sáng tác một bản nhạc, có lẽ ông có cả thơ lẫn nhạc
trong đầu. Thành ra, với một bài thơ tám chữ hoàn chỉnh như ở trên, muốn thêm
vào một nốt cũng khó. Còn với một số bài khác, dĩ nhiên sau khi câu thứ hai đã
lặp lại tiết tấu câu đầu, để thoát khỏi nhàm chán, dễ đoán, nhạc sĩ phải dụng
công thêm bớt nhạc đề để tạo nên một phiên khúc hoàn chỉnh.
Một thí dụ là bài “Tình Xa”. Sau hai
câu đầu rất chân phương, TCS dùng tiếp kỹ thuật rrcp ở câu thứ ba (“Từng
người tình bỏ ta đi, như những dòng sông nhỏ”). Ở câu cuối (thứ tư), nhạc
sĩ dùng lại nửa sau câu thứ ba (“Ôi những dòng sông nhỏ”); rồi đoạn sau
dùng lại ba chữ “lời hẹn thề” (là một thành tố của motif), và kết
thúc phiên khúc với “là những cơn mưa”. Chữ “là”
có tác dụng như là một liên từ (conjunction), một phương thức
khác để khai triển motive.
Ngày tháng nào đã
ra đi, khi ta còn ngồi lại
Cuộc tình nào đã
ra khơi, ta còn mãi nơi đây
Từng người tình bỏ
ta đi, như những dòng sông nhỏ
Ôi những dòng
sông nhỏ, lời hẹn thề là những cơn mưa.
Trong một nhạc phẩm khác là Bốn Mùa
Thay Lá, liên từ được TCS dụng công rất đạt, cả về nhạc lẫn lời :
Bốn mùa như
gió ………. Bốn mùa như mây
Những dòng sông nối
đôi tay liền với biển khơi.
Không chỉ sử dụng các kỹ thuật như rrcp,
liên từ, bớt đi, TCS cũng lắm khi dùng kỹ thuật thêm vào,
làm câu dài ra (extension). Trong nhạc phẩm Lặng lẽ nơi này, chúng
ta sẽ thấy “một mình tôi đi” được thêm vào bằng cách lặp lại, làm câu
dài ra, tô đậm nghĩa “tôi đi”, “tôi về”. Nhưng rõ nét nhất là hai
chữ cuối “với tôi”, được thêm vào như một dấu chấm than, khi toàn bài đa
số là bốn chữ :
Trời cao đất rộng,
một mình tôi đi, một mình tôi đi
Đời như vô tận, một
mình tôi về, một mình tôi về
Với tôi.
Nhạc sĩ Phạm Duy cũng vậy, ông sử dụng
phép thêm vào rất nhuần nhuyễn trong nhạc phẩm Đường Chiều Lá Rụng.
Sau hai câu đầu với kỹ thuật rrcp, ông bớt đi năm chữ motive
thành ba chữ, rồi với nét nhạc si re si / sol si sol / re sol re, ông kéo dài
ra, uốn quanh, tịnh tiến đi xuống, là mô tả “đắt giá” của một chiếc “lá vàng
bay” ở câu trước.
Chiều rơi trên đường
vắng, có ta rơi giữa chiều
Hồn ta theo vạt nắng,
theo làn gió đìu hiu.
Lá vàng bay, lá
vàng bay,
Như dĩ vãng gầy
/ tóc buông dài /bước ra khỏi / tình phai.
Lá vàng rơi, lá
vàng rơi,
Như chút hơi người
/ giã ơn đời / trên nẻo đường / hấp hối.
Rồi, cũng như lời ca hấp hối, nhạc lại
tịnh tiến đi lên, kéo dài ra, như những cố gắng cuối cùng còn sót lại, để rồi
cung nhạc lại từ từ chìm về chủ âm. Lưu ý rằng ông dùng kỹ thuật thêm vào cho
ba chữ (dĩ vãng gầy), bốn chữ (hoàng hôn mở lối), hay sáu chữ (từng
chiếc thuyền hồn lướt trôi) thật dễ dàng, tự nhiên, không có vẻ dụng
công chút nào cả.
Hoàng hôn mở lối /rừng khô thở khói / trời như biển
chói
Từng chiếc thuyền
hồn lướt trôi / Neo đứt một
lần cuối thôi / Cho cánh buồm lộng gió vơi / gió đầy.
Chiều ôm vòng tay
/ một bóng thuyền say / thuyền lơ lửng mãi
Từng tiếng xào xạc
lá bay/ Là tiếng cội già khóc cây / Hay tiếng lòng mình khóc ai / giờ đây.
Sau những xào xạc, lơ lửng, khóc than,
nhạc trở về hai câu đầu mở bài, chỉ khác ở năm nốt nhạc an phận cuối cùng, “đang
chờ phút đầu thai”.
Chiều tan trên đường
tối, có ta như rã rời
Hồn ta như gò mối,
đang chờ phút đầu thai.
Chúng ta vừa điểm qua phương pháp rrcp,
dùng lại tiết tấu ở câu thứ nhì. Có hai giải pháp chính khi bước qua câu thứ
ba, hoặc lại tiếp tục tiết tấu đó cho đến cuối bài, như trong bài Diễm Xưa,
hoặc thêm bớt câu cho dài ra hay ngắn đi như trong bài Tình Xa hay Lặng
Lẽ Nơi Này, rồi tìm cách kết thúc phiên khúc để còn chuyển sang điệp khúc.
Thí dụ của bài Đường Chiều Lá Rụng có phần đặc biệt vì không có điệp khúc,
nên thân bài dài hơn bình thường. Trong một tiểu luận trước với nhan đề Cấu
trúc nhạc trong dòng nhạc Phạm Duy, tôi không xếp loại nó mà gộp chung với
một số bài với tiểu mục là “đoạn nhạc, cung nhạc và tiết tấu cầu kỳ”, nhưng thật
ra, Đường Chiều Lá Rụng phải là loại Sentence, và rrcp thực
ra cũng là một định danh khác của Sentence, khi mà câu thứ hai lặp lại câu thứ
nhất, thì câu thứ ba trở đi phải làm khác đi, nếu làm giống thì sẽ phải giống hết
tới cuối phiên khúc. Trong tiểu luận ấy, tôi mô tả kỹ lưỡng cấu trúc của một
bài nhạc Phạm Duy, mong rằng những suy luận của tiểu luận này sẽ bổ túc cho những
thiếu sót của bài trước, nếu có.
Người em song sanh của kỹ thuật Sentence
(rrcp) không gì khác hơn là Period, khi câu thứ hai khác hẳn câu
thứ nhất. Rồi, vì nhạc đề không còn thấy rõ trong câu hai, nó phải được nhắc
lại ở câu thứ ba. Cuối cùng, câu thứ tư sẽ hoặc giống câu thứ hai, hoặc được
thêm bớt, nối câu để tạo nên một phiên khúc hoàn chỉnh. Chúng ta sẽ xem qua vài
thí dụ của nhạc sĩ TCS và các nhạc sĩ khác:
Em đứng lên gọi
mưa vào Hạ
Từng cơn mưa, từng
cơn mưa, từng cơn mưa, mưa thì thầm dưới chân ngà.
Em đứng lên mùa
Thu tàn tạ
Hàng cây khô,
cành bơ vơ, hàng cây đưa em về giọt nắng nhấp nhô.
(Gọi Tên Bốn Mùa - TCS)
Tôi ru em ngủ, một
sớm mùa Đông
Em ra ngoài ruộng
đồng, hỏi thăm cành lúa mới.
Tôi ru em ngủ, một
sớm mùa Thu
Em đi trong sương
mù, gọi cây lá vào mùa.
(Tôi Ru Em Ngủ - TCS)
Trời mưa mãi mưa hoài, thần tiên giấc mơ dài
Vào cuộc đời sỏi đá biết mình si mê
Buồn ơi đến bao giờ, còn thương đến bao giờ
Khi mùa thu còn mang tiếng buồn đêm hè
(Buồn Đến Bao Giờ - Lê Uyên Phương)
Em ơi, quên đi, bao nhiêu xót xa
Những chiều thiết tha bên nhau
Em ơi, xin em, xin em nói yêu đương đậm đà
Để rồi ngày mai cách xa.
Anh ơi, bao nhiêu tang thương, mỗi khi
đã rời giấc mơ yêu đương
Anh ơi, xin anh, xin anh cúi trên cơn mộng dài
Để chờ ngày mai lên nắng …
(Lời Gọi Chân Mây – Lê Uyên Phương)
Như bạn thấy, khi đề cập đến dòng nhạc Lê Uyên Phương (LUP), lằn ranh chia
cắt nhạc đề với các phát triển ý nhạc bắt đầu không rõ nét, vì nhạc LUP khúc
khuỷu, nhạc sĩ khi thêm, khi bớt chữ. Hai bài tôi vừa nêu trên thực ra dễ phân
loại hơn một số bài khác, như Đá Xanh hay Dạ Khúc Cho Tình Nhân. Tuy
nhiên, chúng ta cũng thấy những kỹ thuật thêm bớt rất điêu luyện, như trong bài
Vũng Lầy Của Chúng Ta:
Nhạc đề: Theo em xuống phố trưa nay, đang còn chất ngất cơn say
Lặp lại nhạc đề: Theo em bước xuống cơn đau, bên ngoài nắng đã lên mau
Khai triển theo cách Sentence, nhưng câu 3 vẫn giữ tiết tấu câu 2: Cho
nhau hết những mê say, cho nhau hết cả chua cay
Câu 4 dùng phép thêm chữ đến hết phiên khúc với các liên ba, không
còn nghỉ ngơi gì hết,nhạc đi liền tù tì tới cuối phiên khúc: Cho nhau chắt hết
thơ ngây, trên cánh môi say, trên những đôi tay, trên ngón
chân bước về, tình buồn, tình buồn.
Do những thêm bớt như trên, đầu hay cuối ca từ của một câu hay đoạn nhỏ câu
sẽ rơi vào hoặc nhịp thứ nhất, hoặc nhịp thứ ba (nếu là 4/4), hoặc nhạc sĩ sẽ
khéo léo đặt tiết tấu của nhạc đề ở những vị trí khác nhau. Cách đổi vị trí này (rhythmic displacement)
cũng là một cách để làm bài nhạc không quá rập khuôn, cứng nhắc. Một phương thức
khác cũng thuộc loại thêm bớt, nhưng là thêm bớt nốt lặng, là làm giảm thiểu
khoảng cách giữa hai câu nhạc, làm cho câu nhạc dồn dập hơn. Đoạn nhạc vừa phân
tích hội đủ các kỹ thuật đang bàn.
Một thí dụ khác là nhạc phẩm Buồn Đến Bao Giờ, khi ông khéo léo cho
câu kết điệp khúc rơi vào ba nhịp khác nhau: nhịp 1, phách yếu của 1, và nhịp 2,
tạo một cảm giác hụt hẫng, ngỡ ngàng vì kết ở nhịp yếu 2:
Em ơi, lá đổ hoa tàn,
Đếm tuổi cuộc đời trên hai bàn tay trơn
Em ơi, em ơi,
Xuân nào tàn, Thu nào vàng, môi nào ngỡ ngàng.
Một nhạc sĩ khác có lẽ rất “tâm đắc” với cách dịch chuyển phối hợp với cách
thêm bớt chữ này, đó là nhạc sĩ Từ Công Phụng. Hãy xem ông kéo dài câu ra trong
điệp khúc của nhạc phẩm Như chiếc que diêm, cũng như làm hai câu đầu kết
ở nhịp 3 (gian dối, tăm tối) làm cho câu lãng đãng, không rập
khuôn.
Vì lời em sớm muộn gì cũng một lần gian dối
Tình anh sớm muộn gì cũng đưa vào tăm tối
Đời anh sớm muộn gì, đời em sớm muộn gì, tình ta sớm muộn
gì, cũng hấp hối.
Trong đoạn cuối, nhạc sĩ đặt câu có 6 nhịp, không bằng như số nhịp của một
trường canh là 4 nhịp, nên nhạc thật đi đôi với lời (prosody), là một hụt hẫng
khi “ngựa bầy đã xa”:
Thôi cũng đành như tấm gương tan, mờ phai vết xưa
Xót dùm cho tấm thân ta, ngựa bầy đã xa
Những đêm mơ, thấy tan hoang, hương tình vừa chớm muộn màng.
Vừa rồi là hai phương thức chính để tạo một phiên khúc: Sentence (rrcp)
và Period, cùng những cách thức thêm bớt câu nhạc để khai triển và rút
ngắn lại. Có nhiều bản nhạc có cách vào đề và khai triển hơi lạ tai, nhưng ta
cũng có thể xếp vào dạng rrcp, như bài Un Homme Et Une Femme, nhạc
Francis Lai, lời Pierre Barouh, lời Việt Phạm Duy với nhan đề “Anh và Em”:
https://www.youtube.com/watch?v=M3y8tsDUl0s
Ðời ta yên vui (ba đa ba đa- đa ba đa ba đa)
Cùng ca hát lên (ba đa ba đa - đa ba da ba đa)
Tình trong trái tim (ba đa ba đa - đa ba đa ba đa)
Là câu nói thương yêu, cao như tiếng diều.
Lời ca bao la (ba đa ba đa- đa ba đa ba đa)
Biển xanh cũng mơ (ba đa ba đa - đa ba da ba đa)
Ðược như chúng ta (ba đa ba đa - đa ba đa ba đa)
Tình như nước xanh lơ, không gieo gió mưa.
Nhạc Francis Lai thì quá nổi tiếng với bài Love Story (Lời Việt Phạm
Duy với tựa đề “Chuyện Tình”), với nhạc đề bốn chữ, rồi lập ngay lại với những
nốt ấy, và tịnh tiến như Khổng Minh (cứ như thế, như thế) tới cuối phiên khúc.
Vậy thì nó cũng là một biến thể của phép rrcp, nhưng không những chỉ
dùng tiết tấu, mà còn dùng chung những nốt nhạc của câu trước để quay (pivot) tới
câu sau!
Biết dùng lời rất khó, để mà nói rõ
Ôi biết nói gì, cuộc tình lớn quá. Chuyện tình đáng nhớ,
tuy cũ như là biển già trắng xoá, Cuộc tình quý giá
như những ngọc ngà nàng dành cho ta
Ôi biết nói gì ?
Nhân đà nói chuyện về Francis Lai, tôi rất tâm đắc với những nhạc phẩm khác
của ông, như: Concerto Pour La Fin D’Un Amour, Un Homme Qui Me Plaît, 13
Jours En France, La Bicyclette, L’Amour D’Aimer (Emmanuelle 2), La Chanson De
Mélissa (Bilitis), Thème de Bilitis, (L’Amour Est Bien) Plus Fort Que Nous, La
Leçon Particulière, Du Soleil Plein Les Yeux, và một số bài nữa. Đặc điểm của
ông là ông chỉ viết nhạc cũng như cộng tác với các nhà hòa âm tầm cỡ như Christian
Gaubert hay Jean Musy, cũng như để người khác viết lời, như Catherine Desage,
Didier Barbelivien, hay Pierre Barouh. Xin nói thêm, nhạc sĩ Phạm Duy có viết lời
Việt cho một số bài khác nữa ngoài hai bài phân tích phần trên, nhưng lại để
vào chuyên mục “Nhục Tình Ca”, hơi nóng bỏng và “taboo” nên cũng không có nhiều
người Việt mình dám hát lại. Người Pháp thì họ công bằng hơn, họ đánh giá nhạc
của ông rất có giá trị - với những bài nhạc viết cho các phim như Emmanuelle 2,
Bilitis, Madame Claude, khi mà nhạc đã bay xa hơn nhiều nội dung của ba bộ phim
ông được mời viết kể trên.
Đặc điểm rõ nét nhất là câu đầu tiên – motive – trong những bài tôi vừa kể
ra của ông rất đẹp, chứa đựng nhiều nét nhạc nhỏ, để có thể dùng chúng mà khai
triển thêm. Cách tịnh tiến của ông cũng rất chân phương, theo kiểu rrcp
của Love Story mà tịnh tiến dần đến cuối bài. Rõ nét nhất là nhạc phẩm (L’Amour
Est Bien) Plus Fort Que Nous (Lời Pháp : Pierre Barouh, lời Việt
Phạm Duy với tựa đề “Tình Vẫn Trói Ta” ). Theo thiển ý, bài
này là bài hay nhất của phim Un Homme Et Une Femme, (A Man And A Woman)
với hai tài tử chính là Anouk Aimée và Jean-Louis Trintignant. Phim đoạt
hai giải Oscar năm 1967 (phim nước ngoài hay nhất và screenplay hay nhất). (Tôi xem xong phim này, mê quá, bèn đặt
mua luôn 2 quyển tiếp là A Man And A Woman, 20 years later, và Les
Plus Belles Années d’Une Vie, đều do Claude Lelouch đạo diễn, tiếc rằng quyển
thứ ba không có phụ đề Anh ngữ, chỉ có phụ đề cho người Hòa Lan xem, nên tôi cũng
hơi bị “lúa” vì tiếng Pháp của tôi hãy còn non, họ nói nhiều mình chẳng hiểu
bao nhiêu.) Phiên bản jazz của danh ca Nicole Croisille hát chung với Pierre
Barouh có thể gọi là tuyệt kỹ :
https://www.youtube.com/watch?v=M9qPulvWkA4
Dù vẫn bên nhau nhưng ngờ vực lẫn nhau
Dù nói yêu nhau nhưng lời chỉ thoáng mau.
Dù muốn xa nhau cho khỏi buồn đau
Tình vẫn không cho ta lìa xa nhau.
. . . .
Người thì thường mong cho người sống xa người
Người thì thường mong cho đời chóng quên đời
Voilà ! Mình muốn sống trong lẻ loi
Mà tình thì lại trói ta mà thôi.
Một bản nhạc khác cũng theo đường hướng rrcp là bài Concerto Pour
La Fin D’Un Amour, trong phim Un Homme Qui Me Plaît (tên Mỹ là
Love is a Funny Thing) với hai nam nữ tài tử chính là Annie Girardot và
Jean-Paul Belmondo. Nhạc sĩ Phạm Duy viết lời Việt với tựa đề “Cho Cuộc Tình
Tàn”. Giai điệu thật ngoắt ngoéo ngay từ câu đầu tiên, rồi cứ thế tịnh tiến
theo dòng chảy hợp âm.
https://www.youtube.com/watch?v=2meVZitYFxg
Tình đã tàn theo ngày tháng cuốn đi vội vàng.
Người đã chìm sâu vào dĩ vãng xa ngụt ngàn !
Ðời đã quạnh hiu, đời thêm vắng tanh, mênh mang.
Ðời còn buồn tênh, lùi lũi đám ma đi ngang !
Ðời như giọt mưa sầu vẫn khóc cho uyên ương
Ðã ly tan ! Ðã ly tan !
. . . .
Tình của ngày nao tình vươn tới nơi địa đàng.
Người của ngày nao lả lơi tóc buông mịn màng.
Tình nhẹ nhàng trôi từ mắt tới đôi môi hôn.
Người mới nhìn nhau, lòng bối rối như tơ vương.
Tình ta là hoa là bướm, suối reo không ngưng.
Nhớ chăng em ? Nhớ chăng em ?
Nhạc phẩm cuối cùng mà tôi muốn giới thiệu là bài Thème principal de la
musique du film Bilitis.Trong tờ nhạc tôi lượm được trên internet, tuyệt
nhiên không có lời nhạc. Thế mà nhạc sĩ Phạm Duy viết thành một tình khúc thật
cao đẹp, sang cả, thánh thiện, chả thấy có tí gì là “nhục tình” hết, chỉ thấy
có “cùng dìu” nhau đi mà thôi. Thật là oan uổng cho một bản nhạc hay, ca từ đẹp
mà bị bỏ quên nơi xó nhà. Tên bài này là “Nơi Trần Thế”. Bài mở đầu bằng
một motive năm chữ, trước tiên là một liên tục fa-sol-la, sau đó nhảy thẳng lên
tiên cảnh với nốt fá, rồi hạ xuống nốt si. Thế rồi Francis Lai cho nhạc nhảy lò
cò lên tới nốt Mí, rồi lại hạ cánh xuống nốt La, cứ thế, lại cứ thế cho đến hết
phiên khúc. Điệp khúc không gì khác hơn là một lặp lại nhưng biến đổi tiết
tấu đôi chút, cung nhạc đi lên rồi đi xuống, chứ không tà tà đi lên như phiên
khúc:
https://www.youtube.com/watch?v=X5jhIBkMQLA
Một bầy tiên hát mừng
Cập tình nhân kia, yêu thương lẫy lừng
Cùng dìu nhau đi, mênh mang bước đường
Ðể bầy tiên ngoan xôn xang cõi lòng.
Bầy tiên xin đón chào
Cập tình nhân kia, Thiên Thai bước vào
Cùng dìu nhau đi, nhẹ nhàng lên cao
Tình đẹp như hoa, đẹp tựa trăng sao
Cùng đàn ca, cho người hát nên lời
Kể chuyện nghe, nơi trần thế con người,
Người yêu nhau là như đã lên trời.
Người khi đã yêu rồi
Là bao xướng vui !
Để làm một điệp khúc từ phiên khúc, thiển nghĩ cách phát triển cũng tương tự:
một ý nhạc lấy từ phiên khúc, rồi khai triển sao cho tương phản hay khác đi
phiên khúc, cả về nốt nhạc, tiết tấu lẫn lời ca, rồi ta sẽ tìm cách trở lại
phiên khúc. Cũng với suy diễn đó, thật ra có tất cả mười bảy cách phát triển
như đã bàn trong tiểu luận Tìm hiểu cách phát triển giai điệu trong nhạc Phạm
Duy, bạn đọc có thể tải xuống e-book ở phần Tài Liệu Tham Khảo để xem thêm.
Thật ra, tôi chỉ bàn về những nhạc phẩm có phiên khúc gồm bốn câu, nhằm tạo hứng
khởi để bạn đọc có thể nhẩn nha mày mò tự sáng tác. Còn rất nhiều các bài nhạc
khác với phiên khúc dài hơn, có lẽ sẽ là những bài tập phân tích nhạc của bạn
trong tương lai chăng ?
Để kết thúc tiểu luận, tôi mong bạn đọc nhận chân được nhạc đề, rằng chỉ có
nhạc đề và những lặp lại cùng thêm bớt từng câu nhạc mới tạo nên một bản nhạc
đích thực mà thôi. Nếu bạn thấy bài thơ nào hay hay, rồi nương theo bài thơ của
người ta viết thành một bài nhạc là “rách việc”, vì không phải ai cũng có thể
là thi sĩ như Trịnh Công Sơn, hay Phạm Duy, mà nghĩ ra thơ cùng lúc với nhạc được.
Nhạc sẽ tẻ vì không có nhạc đề, không có lặp lại nhạc đề nhằm tạo hứng thú cho
người nghe cảm thụ tiếp, hoặc không có những thêm bớt làm bài nhạc bớt đơn điệu.
Những người chỉ bàn suông, phân tích suông mà chưa dám nghĩ đến việc thực tập
sáng tạo ca khúc hằng ngày (như tôi!) cũng có một chút ích lợi, là trình độ thưởng
thức âm nhạc sẽ từng ngày phát triển lên một ít, biết phân loại thế nào là nhạc
hay, nhạc dở, khỏi phải tốn thì giờ nghe đến hết bài; chỉ nghe xong hai câu đầu
là né sang nghe bài khác, hoặc háo hức muốn nghe tiếp coi tác giả làm thế nào để
hoàn thành một phiên khúc, rồi một điệp khúc, và cả bản nhạc với hòa âm phối
khí đầy đủ.
Xin hẹn bạn kỳ tản mạn tới và mến chúc bạn một năm mới 2024 an khang thịnh
vượng, dồi dào sức khỏe.
Học Trò
Nam Cali 12/28/2023
Bổ Túc : Nhạc
Phẩm Đầu Tay
Thân ái gửi đến bạn đọc sáng tác đầu tay của
mình, làm ra sau 20 năm on-and-off tìm hiểu sâu về cách tạo dựng một bản nhạc.
Bài nhạc này nhằm minh họa những điểm chính về cách sáng tác nhạc của bài viết
trước (Lại bàn về cách tạo dựng một ca khúc.) Download tờ nhạc ở đây:
https://drive.google.com/file/d/1QdBaUQeB8t2xIMxWA2Ssq2i-R0tx5On3/view?pli=1
và nghe nhạc ở đây:
https://www.youtube.com/watch?v=t34T7VxqyzU
Bài thơ của Evergreen, tôi dùng để soạn
bài nhạc:
Cà
phê trưa
nhấp
mối cà phê đắng
như
nỗi buồn vừa quên
lời
ru nao xa vắng
tình
nào vừa gọi tên
chiều
đi không bóng nắng
chẳng có mây che đầu
thời gian la tro bụi
tình nào la tình sau
sao ngăn dòng ký ức
vị cà phê tan dần
thêm chạm môi lần nữa
mà sao vẫn ngập ngừng
ừ thì say, thì say một chốc
đếm những mảnh tình rơi
tình đầu hay tình cuối
tôi ngồi lại với tôi
Tiếp theo, sau khi
soạn xong nhạc phẩm, tôi gửi người bạn cùng “luyện tập” sáng tác ca khúc các bước
tôi làm, để bạn tôi có thể thử làm theo:
Đầu tiên, mình thấy hai câu kế đầu bài (thơ/poem bạn gửi)
rất có nhạc tính:
"Như nỗi buồn vừa quên, lời ru nao xa vắng".
Nhưng mình không muốn phổ thơ năm chữ, mình bèn thử 6 chữ,
7 chữ, 8 chữ, lên piano dạo theo melody nghĩ trong đầu, một chặp thì ra được
câu đầu tiên:
Có một nỗi buồn vừa quên,
Như lời ru xa vắng nào.
Thế rồi mình thep phương pháp rrcp (Repeat Rhythm,
Change Pitch), không nhìn bài thơ nữa, và tìm cách lắp vào câu 2, và từ từ chuyển
về Bb, là cung trường liên hệ cùa Gm, coi xem sao. Notice "sáng nay",
thêm vào nốt "sáng" cho đỡ tẻ nhạt, và delay nữa vì Re không nằm
trong gamme Cm.
Đặc điểm của cách chọn âm giai Sol thứ, là nó không quá
đơn giản như La thứ, vì với La thứ mình đã biết hết đường đi, các gamme liên
quan.
Mình chơi một hồi, tự nhiên chuyển qua Ab, thấy hay hay,
xong rồi lại chuyển về Gm, là một tịnh tiến 3 nốt xuống của Ab (Ab Do Mib sang
G Bb Re) nhưng mình không cho nốt Ab vào ở melody, quá lạ tai vì không có trong
thang âm, mà dùng nốt Do, có trong thang âm Gm.
Mình giới thiệu một rhythm mới "Nhớ không em, những
đêm nao", cũng đi xuống như những câu trước đó (có một nỗi buồn vừa quên),
nhưng giảm nốt đi, chỉ còn 3 (nhớ không em)
Lưu ý sự lặp lại trong bài này ở câu 1 và 2, rồi 3 và 4,
để thấy lặp lại là căn bản của nhạc, khác với thơ.
Xong câu 4, mình cho đi lại một lần nữa (chưa có lời), rồi
sang điệp khúc.
Trong khi đang lúng túng không biết điệp khúc phải ra
sao, thì tay phải cùa mình chơi lại chord G7 với cùng nốt sol, mình thấy có vẻ
hợp với bài, vì tiết tấu đã khác đi rồi, nhưng chords vẫn dùng lại G7 từ phiên
khúc. Rồi mình lặp lại câu và tịnh tiến dần về Bb.
Mình lại tìm thấy một chord khác rất "dramatic"
là F# dim (Fa# La Do Mi#), trong đó cả 4 nốt đều nằm trong thang âm Gm, nên tha
hồ chế biến từ các nốt đó. Mình cũng tạo các lời "tạm" (để giữ chỗ/place
holder) thôi, nhưng nghe ra cũng hợp với bài nhạc. Vì lý do đó mình có "Ý
thơ: Evergreen".
Tôi rất sung sướng
khi viết xong bản nhạc đầu tay. Với “thắng lợi” này, tôi biết mình sẽ dễ dàng
hơn khi muốn viết một bài kế tiếp. Tôi cũng tự hứa là sẽ luôn tìm hiểu và viết
tiếp các tiểu luận khác về âm nhạc, như tôi đã làm trong suốt gần 20 năm qua.
Thân ái chào bạn.
Hoctro
Tài Liệu Tham Khảo:
·
Great Songwriting
Techniques – Jack Perricone 2016. URL: https://www.jackperricone.com/great-songwriting-techniques
·
Những Nhận Định Về
Nhạc Việt Nam Và Âu Mỹ Từ Thập Kỷ 60 đến nay – Hiệp Dương (also known as Học
Trò) 2020. URL: https://t-van.net/hoc-tro-nhung-nhan-dinh-ve-nhac-viet-nam-va-au-my/
·
Francis Lai
Story. URL: https://www.youtube.com/watch?v=Vr6YVGMlXQ0
·
Phạm Duy - Nhục
Tình Ca. URL : https://phamduy.com/en/van-nghien-cuu/ngan-loi-ca-khac/5518-nhuc-tinh-ca-1986-87